letterkappen
Mensen zijn meestal verwonderd als ze horen dat je ‘letterkapper’ bent. Hun eerste spontane reactie is er vaak een van ongeloof – Dat dit nog zonder machines gebeurt! -, gevolgd door een verwijzing naar het monnikengeduld. En tenslotte de aha-Erlebnis: ‘Jaja… kalligrafie op steen!’
ieder diertje zijn pleziertje
Dat laatste is dan als compliment bedoeld. Maar het is niet (helemaal) correct, net als de misvatting dat letters in steen ‘uitgekapte drukletters’ zijn. Wat is dan het verschil tussen een kalligraaf, een typograaf en een letterkapper?
Een kalligraaf schrijft de letters in één pennen- (of penseel) trek op papier. De schrijfhoek van de pen bepaalt het dik-dun contrast in de verschillende stroken van een letter. De kalligraaf kan met pendruk en variaties van de schrijfhoek allerlei nuances aanbrengen in de manier waarop hij zijn letters vormt.
Een typograaf ontwerpt lettertypes voor de drukpers. Het belangrijkste verschil met de kalligraaf is dat zijn letters niet ontstaan in één handbeweging, maar dat ze opgebouwd worden en getekend. Hij kan vrijelijk allerlei elementen toevoegen die met pen of penseel niet mogelijk zijn: soorten voetjes, het verloop van dik-dun contrast…) Van dit ontwerp wordt dan het zetsel gemaakt dat verder door de gebruiker ervan niet meer kan veranderd worden.
Letterkappers eten van twee walletjes: zij tekenen hun letters, maar hebben de vrijheid van de kalligraaf om allerlei nuances in hun lettervormen aan te brengen die eigen zijn aan het ‘handwerk’. Ze werken dus niet met vooraf vastgelegde sjablonen. Een letterontwerp ontstaat op een organische manier. Letters in steen hebben bovendien een eigen dynamiek, al is het maar omdat ze driedimensionaal zijn, in tegenstelling tot de tweedimensionale drukletters.
letterkappen in Pompeï
De manier waarop mensen door de geschiedenis heen met lettertekens zijn omgegaan, is nauwelijks veranderd. Afhankelijk van de omstandigheden kribbelen we snel een kattebelletje of maken uitgebreid schrijfwerk van onze eerste liefdesbrief. Dat was vroeger niet anders dan nu. Op de achtermuurtjes van Pompeï stonden scabreuze boodschappen gegrift die even weinig aan de verbeelding overlieten als de eigentijdse WC-graffiti.
Naarmate de boodschap belangrijker wordt, besteden we meer aandacht aan de vorm waarin we die aan papier, steen, hout, metaal of neon toevertrouwen. In het verleden werden gespecialiseerde vaklui aangesproken om verheven teksten te schrijven of in steen te kappen. De technologische vooruitgang betekende voor ons domein dat het handwerk uit de markt werd geprijsd en ogenschijnlijk overbodig werd.
Ondanks alles verdween het ambachtelijke werk eigenlijk nooit. Steeds weer zien we in de geschiedenis van de typografie en kalligrafie dezelfde golfbeweging. Op de ogenblikken dat de goede smaak in belettering en drukwerk dreigt te verzuipen in massaal en met weinig inzicht ontworpen letters, duiken er weer mensen op die zich bewust zijn van de bronnen: de met de hand geschreven of getekende letter.
nostalgie ?
We leven in een wereld die in toenemende mate beheerst wordt door de technologie. De voorwerpen waar we ons mee omringen zijn bijna zonder uitzondering machinaal en massaal geproduceerd. Een colablikje ziet er overal ter wereld eender uit en het smaakt ook zo. Dat geeft ons het veilige gevoel dat de wereld ons dorp is geworden. Alleen, in een dorp kende je vroeger ook de man of vrouw die je kleren naaide, je meubels maakte. De moderne productiemethoden vervreemden ons niet alleen van de maker, maar hebben ook als gevolg dat we achteloos met de dingen omspringen. We staan er niet meer bij stil hoe prachtig een colablikje wel is, het vernuft om het maken zoals het is, de energie en de grondstoffen die het kost. Juist omdat het zo massaal aanwezig is, verliest het zijn waarde. Kwantiteit werkt afstompend.
letterkappen, ambacht en kunst
In deze context van een maatschappij die zich steeds scherper oriënteert op het snel bevredigen van steeds nieuwe behoeften, zijn er duidelijk verschuivingen waar te nemen van hebben naar zijn als zingeving aan het leven. De toenemende interesse voor de kunstambachten vormt een tegengewicht voor het massale, het onpersoonlijke en de uniformiteit van de industrieel vervaardigde producten. Een kunstambachtelijk vervaardigd artefact is uniek, vaak speciaal voor een klant gemaakt én het draagt de stempel van zijn maker.
Letterkappers zijn geen wereldvreemde nostalgici die zich verlustigen in het beoefenen van een hopeloos verouderd vak. Op veel vlakke staan ze mijlenver verwijderd van hun historische voorgangers omdat ze een nieuwe, eigentijdse invulling geven aan hun metier. De nadruk ligt nu duidelijk op de artistieke eigenheid van de maker dan wel op het artisanale.
Zoals een acteur met zijn stem en lichaam een tekst tot leven wekt en er zijn eigen accenten in legt, zo geeft een letterkunstenaar door de vormgeving van de letters, de lay-out, de kleur en textuur van het materiaal waarin hij werkt, niet alleen de sfeer aan van een tekst maar voegt er een nieuwe (derde) dimensie aan toe.
Hoe boeiend de techniek van het beitelen ook is, ik voel mij in de eerste plaats iemand die met taal en betekenis bezig is. Als ik door het vormgeven van (letter)tekens iets kan toevoegen aan de betekenis van een tekst dan is de cirkel rond.
het atelier ‘De Letterkapperij’
Voor een groot deel bestaat mijn werk uit opdrachten: grafmonumenten, huisnummers, naamkeien, zonnewijzers, naamplaten, eerste stenen voor gebouwen, poëtische inscripties. Daarbij werk ik vaak samen met een bevriend dichter, zodat de teksten voor een klant of locatie ook werkelijk uniek zijn.
workshops letterkappen
Daarbij vind ik het even boeiend om mijn kennis en ervaring door te geven aan mensen die zich willen verdiepen in het ontwerpen en kappen van letters.
Artikel : ‘De kunst van het letterkappen’.
Jos Geusens, letterkapper.
